‘Als dagopening is er in elke groep en op iedere dag een meditatief moment van ongeveer 5 minuten. Dan is er aandacht voor wat er leeft en speelt in de wereld en in de naaste omgeving. Dit gebeurt in de groep door de eigen leerkracht. De inhoud ervan kan verschillend zijn: een gebed, een lied zingen, een gedicht voorlezen, een stiltemoment, een ervaring delen, aandacht besteden aan een belangrijke gebeurtenis die heeft plaats gevonden.’
We lezen hier over een basisschool waar bewust en gevarieerd een dagopening georganiseerd wordt. Deze tekst staat vrijwel letterlijk in haar schoolgids. Rituelen als dit moeten veel meer een plek krijgen op school.
Ik zou deze onderwijspraktijk van rituelen graag in een breder perspectief plaatsen. Daarmee wil ik haar aan betekenis laten winnen. Voor alle leerlingen. Voor alle scholen. En die betekenis is er zeker ook in een tijd van afstand en thuisonderwijs.
Binnenkant van onderwijs
Zo’n dagopening is niet zomaar een vinkje op de lange to-do-list van de leraar. Het is veel en veel meer. Wat mij betreft hebben we het hier over het hart en de ziel van het onderwijs. Ik beschouw deze praktijk als een ritueel. En dan is zo’n dagopening niet terloops en vluchtig, maar is ze het anker van een schooldag. Rituelen zijn de binnenkant van onderwijs.
Een school kent ontzettend veel rituelen. Behalve de dagopening is er wellicht ook een dagsluiting. De kerst- en Sinterklaasviering. De eindmusical. De conciërge die elke morgen bij het fietsenhok staat en iedereen persoonlijk groet. Het schudden van handen bij binnenkomst in de klas. Het lied bij de lunch. Die poëtische woorden uit de Bijbel, vlak na de pauze. Het sprookje aan het begin van de middag. Het aansteken van de kaars. De vijf minuten meditatie (rechtop zitten, letten op de ademhaling, eventueel ogen dicht) halverwege de dag. Die doos vóór in de klas waar elke maandagochtend een leerling een filosofische gedachte uithaalt en bespreekt.
Waarom doen we dit?
Een ritueel heeft een terugkerend karakter. Eens per dag, per maand, per jaar organiseert de leraar, of een (groepje) leerling(en) het ritueel. Hierboven noem ik een aantal voorbeelden die ik ben tegengekomen. Sommige zijn religieus, andere niet. Bijna alles vindt fysiek in de school plaats. En via het scherm, met de leerlingen thuis dan?
Laten we hier eens goed over nadenken: waarom doen we dit? Gebruiken we een bepaald ritueel omdat we weinig andere kennen? Herkennen alle leerlingen zich wel in dat ene ritueel?
We zouden in het onderwijs meer moeten inzetten op rituelen. Nóg meer inderdaad.
Omdat het een sociale handeling is. Een goed ritueel verbindt leerlingen (en leraar) aan elkaar, laat hen een gezamenlijke ervaring opdoen, creëert aandacht voor de een, de ander, voor allen. Rituelen geven leraren de mogelijkheid te laten zien waar het hen in onderwijs om draait: dat leerlingen leren samenleven, waardering kunnen ervaren voor elkaar, zich verbonden weten.
Zinnen verzetten
Maar er is nog een reden waarom rituelen veel meer waardering en roosterruimte zouden moeten krijgen. Ze stellen leerlingen en leraren in staat boven het alledaagse uit te stijgen. Even is er door het ritueel de gelegenheid je zinnen te verzetten, het leven te vieren, thuis of het werk los te laten. Dat maakt onderwijs ook zo de moeite waard: het richt zich op de sociale verbinding en het heeft ook alle aandacht voor de leerling als mens. Voor het verdriet dat hij in stilte met zich meedraagt, voor het gevoel van onoverwinnelijkheid dat het weekend haar opleverde, voor de dreiging die thuis in de lucht hangt, voor het plezier dat dat ene cadeau hem geeft.
De mooiste gesprekken ontstaan in mijn werk als ik met leraren bij dit soort onderwijspraktijken stil sta. Over het waarom van rituelen in de klas. Over het ruime aanbod van allerlei rituelen op de dag, in het jaar. Laat je eens uitdagen te onderzoeken wat er allemaal mogelijk is.
