Drie gedachten om tot een 'nieuw samen' in het onderwijs te komen

Daarvoor staan ook onderwijsbestuurders aan de lat, zo maakt de Onderwijsraad duidelijk. Het is van vitaal belang echt in verbinding te staan met de eigen school/scholen, te weten wat er speelt, om de rol van vertaler en verbinder goed te kunnen spelen. In zekere zin herstelt de Onderwijsraad de orde na de ‘razende stilstand’ van de afgelopen periode. Maar is het genoeg om echt tot een ‘nieuw samen’ te komen? Daarvoor is meer nodig, vermoed ik. Drie gedachten daarover.

Laten we allereerst de hand in eigen boezem steken. Bestuurders hebben in de ogen van velen hun legitimiteit verloren. Onlangs hoorde ik één van ‘onze’ bestuurders zeggen: Ik ga niet meer in discussie, ik ga alleen nog maar in gesprek. Ze had het over haar ‘eigen’ docenten, ouders, leerlingen en MR. In één zin werd een weg geschetst naar het herwinnen van legitimiteit: het opzoeken van de plek der moeite, lange adem in plaats van de korte klap, het verduren van misverstanden en (voor)oordelen die pas gaandeweg zullen verdwijnen. Het begint allemaal dichtbij huis. Deugden als rechtvaardigheid, moed en matigheid brengen ons verder dan nog meer bestuurlijke afspraken en nog betere codes, hoezeer ik de behoefte eraan begrijp.

Een tweede suggestie: stel de inhoud van geïnspireerd goed onderwijs weer centraal. Dat lijkt een open deur, maar dat is het niet. De bijlage van het advies laat zien dat onder invloed van het neoliberale New Public Management in het onderwijs het accent verschoven is naar sturing op uitkomsten. Deze verschuiving staat niet op zichzelf. Ze hoort bij de introductie van het marktmodel: ouders en leerlingen als consument in plaats van als mede-drager van de gemeenschap van de school. Om bepaalde uitkomsten te garanderen, gedroeg de overheid zich steeds meer als opdrachtgever. De school werd steeds meer uitvoeringsorganisatie, serveerder van elders gezette koffie. Het verlies van inhoud en het verlies van gemeenschap gingen gelijk op. Steeds is de suggestie gewekt dat duidelijk is wat goed onderwijs is. De markt zou ons verlossen van ‘rommelige, twistzieke discussies over hoe we de dingen moeten waarderen.’ aldus de Amerikaanse filosoof Michael Sandel. Dat is een illusie en een leugen. Voor een weerbare democratie is van vitaal belang dat scholen uitgenodigd worden om zelf antwoord te geven op de vraag wat goed onderwijs is. Hoe meer inhoud, hoe meer gemeenschap, des te beter de resultaten.

Tenslotte: dat eigen antwoord van de school is ook van publiek belang, een centraal begrip in het advies van de Onderwijsraad. Wie zijn de dragers van het publiek belang en wat is eigenlijk het publiek belang? Het lijkt er soms op dat vraagstukken van bijvoorbeeld segregatie, analfabetisme en gevoelens van vernedering bij de ‘losers’ pas recent ontdekt zijn. Dat is niet zo. Het is veel erger. Ze zijn al heel lang bekend, er is vele malen voor gewaarschuwd, maar in het dominante besturingsideaal konden deze vraagstukken niet gezien worden, of werden ze genegeerd. In dat ideaal staat het individu centraal, dat toegerust moet worden voor de wedloop, een leven lang. Dat weten we en dat wisten we. Laten we stoppen met dat niets ontziende ideaal. Dat lukt alleen wanneer scholen gezien worden als mede-dragers van publieke belangen. Dan worden onaangename ervaringen en waarheden eerder en eerlijker onderdeel van het publieke debat, en oplossingen trouwens ook. Dan zijn uitkomsten nog steeds belangrijk, maar niet langer als het laatste woord, en komen ze in dienst te staan van waar onderwijs om draait: humanisering van de samenleving.

Willen we verder komen met het vraagstuk van besturen in het onderwijs, dan is herstel van de orde zoals de Onderwijsraad adviseert essentieel. Voor een ‘nieuw samen’ is meer nodig vermoed ik: een rijkere en menselijker opvatting over wat onderwijs is, en op basis daarvan het ‘waartoe’ van onderwijs en de gewenste wijze van besturen opnieuw bepalen. Ons vormingsaanbod, het gesprek in onze netwerken, de activiteiten van onze wetenschappelijke raad zijn daarop gericht. Wie haakt aan?