‘Vertrouwen is essentieel in het onderwijs: de uitkomst is onvoorspelbaar’

‘’Om bij het begin te beginnen: Verus en de VU werkten al samen toen Verus nog de Besturenraad was. Toentertijd was er de Hendrik Pierson-leerstoel voor christelijk onderwijs. Deze leerstoel was gevestigd aan de Vu, met Siebren Miedema als leerstoelhouder. In 2003 ben ik onder Miedema’s begeleiding een promotieonderzoek gaan doen bij de Hendrik Pierson-leerstoel. Mijn onderzoek destijds ging over levensbeschouwelijke identiteitsontwikkeling van jongeren en de rol van christelijk voortgezet onderwijs hierbij. Na mijn promotieonderzoek en na de beëindiging van de leerstoel, bleef er samenwerking met de Besturenraad/Verus. We hebben samen diverse onderzoeken kunnen doen. Bijvoorbeeld naar de identiteit van christelijk basisonderwijs in de 21e eeuw. Ook onderzochten we waarom ouders anno nu voor bijzonder onderwijs kiezen. Al die tijd leefde de wens om weer, zoals eerder, structureler samen te werken. In 2015 werd daarom de Verus-VU-onderzoekplaats voor levensbeschouwelijke vorming in het leven geroepen. Deze onderzoekplaats is in januari 2021 omgezet in de leerstoel. Op vrijdag 18 februari zal ik deze leerstoel officieel aanvaarden met het uitspreken van mijn rede.’’

‘’Ik wil hier bewust aandacht voor vragen omdat het levensbeschouwelijk en pedagogisch perspectief onder druk staat door de maakbaarheid, beheersing en prestatiecultuur die in ons onderwijs heerst. Veel leraren en leerlingen lijden hieronder, want ze krijgen veel minder ruimte en vertrouwen. Daarom wordt het tijd om ons tegengeluid te versterken en hiervoor op te komen. Pedagogiek gaat namelijk over menswording. Hoe kunnen we kinderen helpen in deze wereld mens te zijn? Hoe ben je mens? En wat is goed samenleven? Dit zijn allemaal vragen die iedereen beantwoord vanuit zijn eigen levensvisie, oftewel levensbeschouwing. Vanuit de leerstoel wil ik daar expliciet aandacht en bewustzijn voor vragen.’’

‘’Met de onderzoeken en activiteiten die vanuit de leerstoel plaatsvinden, hoop ik niet alleen leerkrachten maar ook schoolleiders, bestuurders en beleidsmakers meer zicht te geven op het belang van pedagogische ruimte in onderwijs en hoe aandacht voor de levensbeschouwelijke dimensie daaraan kan bijdragen. In het onderzoek wil ik daarbij dicht bij de concrete onderwijspraktijk blijven. Zo willen we bijvoorbeeld praktijkvoorbeelden in kaart brengen die scholen kunnen stimuleren om vanuit de eigen identiteit een tegengeluid te kunnen laten horen tegen de beheersingscultuur die het onderwijs nu zo in de greep houdt. Ik ben ervan overtuigd dat het de meest onderwijsmensen niet primair om de cijfers te doen is. Toch is de druk van het maakbaarheidsdenken groot. Als je daar niet heel bewust van bent en met elkaar stilstaat bij hoe het ook anders zou kunnen, word je daar heel snel in meegetrokken.

Daarom moeten we met elkaar, vanuit onderzoek én praktijk, juist blijven stilstaan bij waar het ten diepste om draait in het onderwijs en hoe we in onderwijs naar leerlingen en docenten willen kijken. Zijn zij ‘de knoppen waar je aan draait’ om een goed presterende school mee te kunnen bereiken? Of zijn zij primair mede-mens die je vertrouwen kunt en wilt geven? Vanuit de leerstoel wil ik benadrukken hoe belangrijk het is om elkaar in onderwijs als mens te blijven zien. Mensen zijn geen machines. Elk kind verdient het om zo goed mogelijk geholpen te worden een plekje in deze wereld te vinden. Om te leren verantwoordelijkheid voor zichzelf te nemen en het goede te doen met zijn of haar talenten en gaven. Elk kind is van waarde, ongeacht zijn of haar schoolprestaties.’’

‘’Ja. Docenten zijn vanuit hun hart gedreven en komen met passie voor kinderen en jongeren in het onderwijs terecht. Maar je ziet tegelijkertijd ook dat het lerarentekort blijft groeien en er onder beginnende leerkrachten veel uitval is. Dit komt mede doordat zij aanlopen tegen bureaucratie, controle en de nadruk op meetbaarheid. Ze kunnen hun passie niet kwijt: als leerkracht of docent moet je ook jezelf als mens kwijt kunnen in je vak. Je bent geen robot. Er moet meer ruimte komen voor wat de leerkracht als mens te bieden heeft, zonder dat je wordt afgeschrikt door de enorme verslaglegging in het onderwijs. Als we in het kader van vrijheid van onderwijs met zijn allen een geluid laten horen, dan staan we sterker. Er zijn een heleboel mensen in de samenleving die wat van de school verwachten, maar als school en team moet je ook durven kiezen voor wat je samen belangrijk vindt voor en in de school. Zo krijgen kinderen en docenten tijd en ruimte om zichzelf te leren kennen, te leren en les te geven en niet continu onder druk te staan van prestaties en van buitenaf opgelegde normen.’’

‘’Deze kunnen vertrouwen en hoop aanwakkeren in een samenleving die momenteel erg gebukt gaat onder polarisatie. Het vertrouwen in elkaar en de overheid is flink gedaald, terwijl vertrouwen juíst essentieel is in onderwijs en samenleving. Je gaat met kinderen en jongeren om. De uitkomsten van onderwijs zijn onvoorspelbaar. Je kunt van alles aanbieden op school, maar je weet nooit zeker wat de uitkomst is. Je hebt er geen grip op. Je moet hierop vertrouwen. Maar dat is lastig in een samenleving waarin we alles willen meten en beheersen. Er is geen knop om het vertrouwen aan te wakkeren, maar wat we wel kunnen doen is elkaar stimuleren en inspireren met verhalen over hoop en vertrouwen. In het christendom zijn er genoeg verhalen die hierbij aansluiten: van mensen die volhouden in moeilijke tijden en vertrouwen op God. Deze verhalen kunnen aansporen en stimuleren om ook nu ons leven in vertrouwen te leven. Zonder vertrouwen gaat niet in het leven. Het is een basis waar je niet zonder kan. Want je komt met niets ter wereld en moet vertrouwen op de handen die je opvangen.

In alle diversiteit en complexiteit is het puzzelen hoe je anno nu op school aandacht kan geven aan de levensbeschouwelijke dimensie van het bestaan. Een inspirerend voorbeeld is voor mij het project ‘Naar een nieuwe omgang met diversiteit. Een school als huis dat je samen bouwt’ dat we vanuit Verus en de VU hebben mogen begeleiden en onderzoeken. Het begon met de vraag van enkele scholen voor voortgezet onderwijs uit Almere om in hun onderwijs een antwoord te bieden op toenemende polarisatie. Bestuur, schoolleiding, docenten en leerlingen zijn met elkaar een traject aangegaan waarin ze tijd en ruimte gemaakt hebben om stil te staan bij wat er in het leven voor hen toe doet en te verkennen hoe verhalen uit de christelijke traditie daarbij van betekenis kunnen zijn. Een van de praktische zaken waar dit toe geleid heeft was een serie dagopeningen die gebruikt konden worden in de Adventsperiode. De betrokkenen konden ontdekken dat de oude teksten uit de Bijbel zo raken aan het mens zijn, dat we daar nog steeds van kunnen leren. Als je over de drempel van ‘levensbeschouwelijk onderwijs is ouderwets’ heen durft te stappen en ruimte durft te maken voor ieders inbreng, zie je dat er bij eigentijdse en passende manieren te vinden zijn die voor iedereen waardevol kunnen zijn. Ongeacht je eigen levensbeschouwelijke positionering. In vervolgonderzoek dat vanuit de leerstoel verricht kan worden, wil ik graag samen met deze en andere scholen meer inzichten opdoen in de kansen en uitdagingen voor de school als huis dat je samen bouwt. Zodat scholen plekken kunnen zijn van vertrouwen, hoop en liefde.''

Op vrijdag 18 februari 2022 om 15.45 uur zal Gerdien Bertram-Troost haar oratie ‘Menswording in een laag-vertrouwensamenleving. Kansen en uitdagingen voor onderwijs’ uitspreken. Je kunt dit online bijwonen via deze link: https://www.youtube.com/VUBeadlesOffice.