Drie perspectieven op benadering vrijheid van onderwijs

Toen de liberaal Thorbecke de vrijheid van onderwijs opnam in de Grondwet van 1848, naast de andere burgerlijke vrijheden, was een belangrijk motief: vertrouwen op en het aanboren van de zogenaamde volkskracht. Thorbecke had een groot vertrouwen in de kracht van de burgerlijke samenleving.

Zijn beroep op die volkskracht was best bijzonder. Immers, nog niet zo lang daarvoor werd de politie soms afgestuurd op orthodoxe protestanten, die een eigen kerk en eigen schooltjes stichtten. Ook katholieken werden niet vertrouwd. Lag hun loyaliteit niet veel meer bij ‘Rome’ dan bij de Nederlandse staat?

Thorbecke was niet bang en vertrouwde op de volkskracht die (ook) in deze groepen aanwezig was. Hij schiep zo mede de sobere Nederlandse grondwetstraditie, die het aanwijzen van een bron van het staatsgezag steeds heeft vermeden, zoals de historicus Remieg Aerts heeft laten zien.

Het kabinet stapt uit die traditie. Het stelt dat ‘met het oog op de democratische rechtsstaat, al het onderwijs in Nederland dient te vertrekken vanuit de burgerschapsopdracht. Daarbovenop mag de school een eigen verhaal aan deze kern toevoegen.’

‘Daarbovenop’, ‘toevoegen’, en ook het woord ‘aanvulling’ valt. Het levensbeschouwelijk burgerschapsonderwijs van de scholen van Verus wordt gedegradeerd tot een onschuldige toegift, de franje van oranje. Je mag het doen, maar in wezen doet het er niet toe. Deze benadering is historisch, en ook vanuit democratisch en pedagogisch perspectief verbazingwekkend.

Thorbecke durfde een beroep te doen op mensen en bevolkingsgroepen die sterk afweken van de mainstream. Juist daardoor voelden zij zich serieus genomen en werden zij mede-dragers van de democratische rechtsstaat. Zulke groepen zijn er ook nu. Doe juist nu een positief beroep op hen.

Pluraliteit gaat (juist) vooraf aan democratie. De zogenaamde ‘kern van de democratische rechtsstaat’ is niet een slagboom die de (toevallige) meerderheid wel of niet omhoog laat gaan voor andere bevolkingsgroepen met fundamenteel andere standpunten. Als we pluraliteit werkelijk serieus nemen, moeten we zeggen: Die anderen hóren er al bij. Vervolgens is iederéén serieuze gesprekspartner over de vraag hoe we ons tot elkaar hebben te verhouden.

Waarden als solidariteit, het willen verdragen van het/de vreemde, etc. worden om te beginnen in de kleine kring van het gezin, de buurt, de kerk en de school ervaren en verinnerlijkt. Zo kan later het besef ontstaan wat de abstracte woorden en waarden van de Grondwet betekenen. In deze gang van klein naar groot -en niet andersom- kan de vrijwillige betrokkenheid op de democratische rechtsstaat ontstaan. Dat de overheid dáár niet bij kan, maakt haar juist zo kostbaar.

Levensbeschouwelijk burgerschapsonderwijs van de scholen van Verus is voedingsbodem en levensvoorwaarde van de democratische rechtsstaat. Het kabinet ziet dat niet. Wij weten beter, al bijna tweehonderd jaar. Laten we (opnieuw) onze ‘volkskracht’ en levensbeschouwelijke bronnen aanboren. Het is hard nodig, niet voor het kabinet, maar met het oog op het common good.