In de afgelopen twintig jaar is het toezicht op onderwijs steeds intensiever en strenger geworden. Toch heeft dat volgens de minister niet geleid tot beter onderwijs. Daarom is het wel bijzonder dat de brief geen fundamentele analyse maakt van die paradox. Sterker nog: in grote haast zet de minister in op juist nog meer toezicht: strenger, eerder, dieper, harder. Maakbaarheidsbestuur krijgt hier de trekken van een mythe.
De aandacht voor basisvaardigheden is goed. We hebben de ereplicht onze eigen analyses te maken en ambities te formuleren, deze in te bedden in ónze opvatting van goed onderwijs en daarnaar te handelen. Grote moeite heb ik echter met de benadering van burgerschapsonderwijs. Kernprobleem: burgerschap wordt - impliciet - een kwestie van effectiviteit, terwijl het daarin in de eerste plaats gaat om persoonsvorming.
Verwachtingen van de maatschappij
Een voorbeeld. Er wordt gezegd dat competenties behaald moeten worden ‘op het niveau dat tenminste in overeenstemming is met de verwachtingen van de maatschappij en het vervolgonderwijs.’ Ik kan mij burgerschapsonderwijs voorstellen dat juist haaks staat op de verwachtingen van de maatschappij. Als grootouders op de A12 gaan zitten, omdat zij zich zorgen maken over de toekomst van hun kleinkinderen, kan ik me voorstellen dat die kleinkinderen zelf, als verantwoordelijke-burgers-in-de-dop, dat helemaal gaan doen. Gelijk hebben ze wat mij betreft. In de tweede plaats: wie is dat, de maatschappij? Zijn dat de aanhangers van de populistische partijen, die wantrouwig staan tegenover instituties, en die soms heel ‘verkeerde’ opvattingen hebben, en daar waarachtig soms hele goede redenen voor hebben, zoals angst, vervreemding en onzekerheid? Nee, natuurlijk. Maar waarom eigenlijk niet? Zijn dat tweederangsburgers, behoren zij niet tot ‘de maatschappij’? Bewerkstelligt het burgerschapsonderwijs op deze manier dan juist niet zelf de kloof die het wil dichten?
Als mens recht doen
Burgerschapsonderwijs is deel geworden van het dominante Algemeen Beschaafd Onderwijs-Nederlands: het effectiviteitsdiscours. Goed onderwijs is effectief onderwijs. Burgerschap zit straks in het hokje ‘Onderwijsresultaten’. Echter, burgerschapsonderwijs kun je alleen maar in dat hokje plaatsen, als je het eerst zo klein en beheersbaar hebt gemaakt -bijvoorbeeld door het te reduceren tot een vaardigheid- dat het meetbaar wordt. Het debat dat aan die keuzes vooraf gaat, is echter zelf een essentieel onderdeel van het burgerschapsdebat. Het is daarom vanuit democratisch oogpunt zeer problematisch dat burgerschapsonderwijs op voorhand gedefinieerd wordt als een kwestie van effectiviteit. Ter illustratie: Er is in ons land een wetenschappelijk en praktisch verankerde traditie van burgerschapsonderwijs, die in het politiek-wetenschappelijk discours geen voet aan de grond krijgt, de pedagogische interpretatie van burgerschapsonderwijs. Denk alleen maar aan professor Gerdien Bertram van de VU. In die traditie is de onderwijsopgave ten opzichte van een leerling met ‘verkeerde’ opvattingen niet om deze zo snel mogelijk tot de ‘correcte’ opvattingen te brengen, maar om deze leerling als mens recht te doen en te beginnen met vragen over het waarom van zijn opvattingen/houdingen. In die benadering wordt het complexe en gelaagde karakter van burgerschap recht gedaan, door persoonsvorming voorop te stellen in plaats van resultaten.
Anders dan vaak gedacht wordt, is het onderzoekskader van de Inspectie geen observatie-instrument, maar een instrument dat de werkelijkheid vormgeeft en stuurt. ‘Wat is de bedoeling?’, is de vraag van al die scholen die willen overleven in het maakbaarheidsgeweld. Mijn pleidooi: neem de ruimte om je eigen licht te laten schijnen op burgerschapsonderwijs, juist wanneer je buiten de lijntjes van het benauwde effectiviteitsgeloof kleurt.
