‘Leerkrachten en leerlingen voelen de druk die doorsijpelt vanuit de samenleving of wereldpolitiek’

''Heel kort gezegd gaat sociale cohesie over de kwaliteit van saamhorigheid. Sociale cohesie staat onder druk. De grote tendens in onze samenleving is de nadruk op het ik in plaats van het wij. Het gericht zijn op de ander en de interesse in de ander is aan het dalen. Als lector aan de Christelijke Hogeschool Ede hou ik mij bezig met welke rol daar voor het onderwijs weggelegd is. Twee jaar geleden is er samen met 12 basisscholen een project gestart vanuit de vraag hoe zij sociale cohesie kunnen versterken’’, vertelt Gert-Jan Veerman.

De twaalf deelnemende scholen willen stappen zetten om spanningen tussen ‘ik en de ander’ te verminderen. Sociale cohesie bestaat uit drie dimensies: de relationele kant, de gevoelskant (het erbij willen horen) en de gerichtheid op de gemeenschap (solidariteit). ‘’Als je kijkt naar de relationele kant, dan heb je het over wederzijdse tolerantie, hoe je omgaat met verschillende opvattingen bij diversiteit. Dit thema bespreken we ook met de scholen, omdat er ook veel vragen bij komen kijken. Want tolerantie is een spanningsveld tussen volledig accepteren of volledig negeren. Als je middenin dit spanningsveld kunt staan, dan is er juist sprake van die relationele tolerantie.’’

Een belangrijk aspect wat ook speelt bij verschillende opvattingen, identiteit en diversiteit, is begrenzing. Zo noemt Veerman een leerkracht die een Oekraïense en Russische leerling in de klas had, en ervoor koos om deze twee leerlingen naast elkaar te zetten. Een van de ouders kwam daarna bij de leerkracht en vertelde dat hun kind niet naast het andere kind mocht zitten. ‘’Dit geeft weer hoe dit soort thema’s ineens in de klas opspelen. Het is dan vanuit het idee van relationele tolerantie, juist belangrijk dat deze kinderen naast elkaar zitten, elkaar ontmoeten en leren samenleven. Leerkrachten en leerlingen voelen die druk die doorsijpelt vanuit de samenleving of wereldpolitiek in de klas.’’

Tijdens het onderzoek naar sociale cohesie (wat ook in het VO heeft plaatsgevonden), zie je dat veel betrokken leraren al vanuit die manier werken. Maar toch kunnen er nog meer kansen worden gepakt, vindt Veerman. Als voorbeeld noemt hij een klas met tweedejaars vmbo-leerlingen die bezig waren met een les over de hoofdsteden van Europa. De docent had met Google Earth een wereldbol op het scherm getoond. Op een gegeven moment liepen er leerlingen naar het bord toe toen de kaart deels op Marokko was blijven hangen. Een aantal leerlingen wees toen aan waar zij op vakantie gingen. ‘’Daar ontstond toen een gesprek tussen de leerlingen of je wel een echte Marokkaan bent als je daar en daar vandaan komt. De docent ging hier toen niet op in, maar hier ligt juist een kans voor het cultureel responsief lesgeven. Een docent of leerkracht kan hierbij aansluiten en leerlingen het gevoel geven dat ze erbij horen.’’

Hier ligt voor docenten en leerkrachten een aandachtspunt, vindt Veerman. Juist ook op de lerarenopleidingen, waar het nu deels wordt aangeboden. ‘’Je moet hier gevoel voor opbouwen en weten waar je op kunt letten. Want je weet vooraf niet waar interesses en vragen van leerlingen liggen en wat hun soms verschillende culturele achtergronden voor hen betekenen. Dat is de complexiteit ervan. Hierbij is gevoel voor verschillende nuances binnen culturen noodzakelijk zodat leerlingen zich erkend voelen. Het vraagt een open houding en je laten verrassen door leerlingen.’’

Daarbij kan het ook helpen om in te zetten op meer groepsgerelateerde activiteiten om meer binding tussen de klas te creëren. Als vergelijking haalt Veerman een groepsuitje van een multiculturele vwo klas aan, waarbij sterk werd ingezet op het cognitieve deel. ‘’Juist daar stonden relaties onder druk doordat er een subgroepvorming was. In een vmbo klas van die schoolwaren meer groepsactiviteiten, waarmee de relaties tussen de leerlingen juist werden gestimuleerd . Deze activiteiten bleken juist inspirerend om ook in te zetten in de vwo klas.’’

Bij sociale cohesie is het volgens Veerman belangrijk dat er goed wordt gekeken naar de behoefte van de leerling. Deze moet zich namelijk identificeren met de groep, maar daarbinnen wel een individu mogen zijn. ‘’Teveel sociale cohesie kan juist ook leiden tot uitsluiting. Als leerkracht kun je je afvragen: ga je tijdens een sportdag voor sociale cohesie in de klas of in de hele school? Je kunt hierbij inzetten op niveaudoorbrekende teams of activiteiten, waar vmbo tot en met atheneum gedurende een middag in de week met elkaar wordt gemengd om zo de leerlingen dichter tot elkaar te brengen.’’

Maar alleen de leerlingen met elkaar mengen, is niet voldoende. ‘’Op het moment dat je ontmoeting en diversiteit faciliteert, begint het eigenlijk pas. Je moet er dan voor zorgen dat er in die ontmoetingen gelijkwaardigheid bestaat en je bent als leerkracht verantwoordelijk om context te verzorgen waarin die gelijkwaardigheid bestaat.’’ Bij het project van een middelbare school is het mooie dat je door niveaudoorbrekende activiteiten ziet dat vmbo of vwo niet bepalend is voor kwaliteit. ‘’Leerlingen met verschillende onderwijsniveaus hebben elkaar nodig als team tijdens hun kunstprojecten. De ene keer help jij iemand, en de andere keer heb je hulp nodig van een ander.’’

Hoe ziet de toekomst in het onderwijs eruit als het gaat om het verbeteren van sociale cohesie in de school? ‘’We zitten nu op een hoogtepunt van individualiteit in de westerse samenleving. Zo zijn ouders zich ook heel erg van bewust dat het goed is om voor hun kind op te komen. Maar wat jij vraagt voor je kind, heeft mogelijk ook consequenties voor de kansenongelijkheid. Als leerkracht kun je ouders ook een spiegel voorhouden wanneer wat zij voor hun kind vragen aan de leerkracht, de aandacht en tijd wegneemt voor een ander kind. Als leerkracht sta je daar middenin en dat is een enorm spanningsveld. Maar als ik kijk naar het enthousiasme van leraren, sluit ik niet uit dat er een beweging gaat komen waardoor de wij-lijn weer gaat stijgen.’’

Jij kunt op 21 januari van 9.00 tot 13.00 ook aansluiten bij onze online netwerkbijeenkomst over kansengelijkheid. Interesse of meer weten?