"Het past bij christelijk en katholiek onderwijs om ook rustig bij de schaduwkant van het leven stil te staan"

We leven in een gebroken wereld: oorlog, armoede en klimaatverandering. Ook heeft niet iedereen gelijke kansen en we krijgen dagelijks te maken met kwaad en zonde. Maar in hoeverre zijn we ons hiervan bewust en hoe staan we hier bij stil? Voor het onderwijs ligt hier onder meer een kans, stellen Tirza van Laar en Wolter Huttinga. “Het is eigenlijk een vergeten thema, dat wij nu agenderen. Een reactie op een ietwat oppervlakkige en optimistische kijk op menselijke ontwikkeling. We leven in een wereld van beheersbaarheid en maakbaarheid. In school werkt dat denken heel erg door. Daarin past niet het idee dat het niet zo goed gaat of dat dingen imperfect zijn.”

Erkenning en acceptatie van gebrokenheid, kwaad en zonde zijn volgens de twee auteurs ontzettend belangrijk. “Je staat als mens in vier relaties. In relatie tot God, jezelf, de ander en de wereld. Zo groeien we en zijn we mens. Maar in alle vier de relaties is sprake van gebrokenheid. Denk aan onze gebroken relatie met de schepping. We hebben de wereld uitgebuit en alles eruit willen halen. Nu komen we erachter wat de consequenties van onze daden zijn. Tegelijk openbaart zich daarin onze vervreemdheid van onze medemens en van de Schepper”, vertelt Huttinga, die tevens een Verus-onderzoeksplaats bekleedt.

Van Laar vult aan: “Juist als je de zondigheid van de mens erkent, kom je minder in een afrekencultuur terecht. We hebben allemaal onze verkeerde neigingen. Als een ander zegt: ‘ik heb dat ook’, word je veel genadevoller naar elkaar toe. Zo ook in de scholen. Een kind kan iets verkeerd doen, maar als leraar ben je zelf ook niet perfect. Je moet elkaar erop aanspreken, maar niet afrekenen. Wat we nu vooral wel in de samenleving doen. Het kwaad buiten onszelf plaatsen gaat ons heel goed af. In dit boek willen we dan ook aandacht vragen voor iets heel klassieks: vorming van je geweten.”

Een belangrijk verschil is volgens van Laar en Huttinga het onderscheid tussen natuurlijk kwaad en moreel kwaad. "Natuurlijk kwaad gaat over de dingen die je overkomen. Natuurrampen, ziekte, allerlei vormen van lijden in je leven. ‘Shit happens’, zoals we dan zeggen. Dit is de gebrokenheid van ons bestaan. Erkenning hiervan is belangrijk. We moeten leren leven met een onvolmaakte wereld en een onvolmaakt zelf. Moreel kwaad gaat expliciet over dat onvolmaakte zelf. Het wijst je op je eigen verantwoordelijkheid, de verkeerde daden en structuren in de werkelijkheid waar je soms bewust, soms onbewust aan deelneemt, maar altijd mee kunt breken. Je kunt opstaan tegen het kwaad."

Maar hoe geven we hier nu vorm aan in het onderwijs? Vanuit rondetafelgesprekken merken Van Laar en Huttinga dat docenten en leerkrachten deze thema’s graag willen behandelen in de klas en school, maar tijd en ruimte hiervoor beperkt is. Daarbij is even een stapje terug doen en een spaak in het wiel steken nodig. “School hoeft natuurlijk niet een soort klooster te zijn waar je stilzit en mediteert, maar we moeten zo nu en dan wel luisteren naar wat onze ziel wil zeggen en nodig heeft. Wees samen verdrietig en geef ruimte aan het lijden, aan de dingen die moeilijk en niet op te lossen zijn. Het is onderdeel van het leven”, zegt Huttinga. School lijkt vooral een plek van prestatie, groei en ontwikkeling. Maar dit is niet alles. “Het past bij christelijk en katholiek onderwijs om ook rustig bij de schaduwkant van het leven stil te staan in plaats van in de continue ratrace van de prestatiemaatschappij door te gaan. En dan raar op te kijken dat de een na de ander om je heen neervalt tot jijzelf een keer aan de beurt bent.”

Dit vraagt wel gefaciliteerde ruimte in het onderwijs om het gesprek en de reflectie over deze ‘zwaardere’ thema’s aan te gaan. Niet alleen in de klas, maar ook op bestuurlijk niveau. Want ook daar spelen genoeg zaken die hiermee te maken hebben. Bijvoorbeeld als een bestuurder waarden nastreeft die niet helemaal passen bij het onderwijs of het economisch aspect als prioriteit ziet. “Het thema van kwaad en gebrokenheid is een breekijzer om ruimte te maken voor reflectie. Het levert eerlijke en kwetsbare gesprekken op”, zegt Van Laar. “Wij merken dat daar een groot verlangen naar is.”

Het Expertisecentrum Onderwijs & Identiteit organiseert op vrijdagmiddag 18 november 2022 van 13:00 tot 17:00 uur een mini-symposium ‘Leren leven met het kwaad’ aan de Theologische Universiteit Kampen | Utrecht, locatie Utrecht. Van Laar zal hier onder meer vertellen over het boek, waarna ook historicus en hoogleraar Beatrice de Graaf en bijzonder hoogleraar Pieter Vos hun bijdrage leveren.

De Graaf houdt zich als historicus vaak bezig met de schaduwkant van het leven, waaronder terrorisme en omgaan met crises. Vos heeft in zijn proefschrift al over Kierkegaard en het lijden geschreven. Nu is hij als hoogleraar ook bezig met het thema ‘morele verwonding’ in de krijgsmacht. Henk en Anneke Doest zullen een bijzondere en toepasselijke muzikale bijdrage leveren.

De focus ligt natuurlijk op de betekenis van het kwaad in onderwijs en pedagogiek, maar de bredere culturele en maatschappelijke vraag naar onze verlegenheid met het kwaad komt hierin mee. Iedereen met interesse in deze thematiek is van harte welkom!

Wist je dat je als lid van Verus gebruik kunt maken van drie gratis dagdelen identiteits- en burgerschapsadvies per jaar? Meer informatie: neem dan contact op met Jacomijn van der Kooij.

Aanmelden voor het symposium kan via onderstaande knop. Het boek ‘Leren leven met het kwaad’ kan eveneens hier worden besteld.