‘Maatregelen die zorgen voor verbinding in plaats van verwijdering’

Verus ziet de school als bouwplaats van de samenleving. Zo bezien zijn er drie fundamentele kanttekeningen te plaatsen bij het publieke debat.

De coronacrisis maakt duidelijk waarde school altijd al toe diende. Het gaat in de school – en in het onderwijs - om menselijke verhoudingen. Menselijke relaties vormen de bedding waarbinnen jij leert, je leert verhouden tot de ander en tot de wereld. Zo vindt de leerling haar/zijn weg als medebouwer van de samenleving.

De school is één van de plaatsen waar ouders en leerlingen van allerlei pluimage elkaar ontmoeten. Maar de school is daarnaast ook een van de weinige plekken waar ontmoeting plaatsvindt, en dreigt daardoor alleen te komen staan in haar taak van ontmoeting, en dus overbelast te raken. Als ‘buiten’ de verhoudingen op scherp staan, is dat ‘binnen’ op zijn minst ook voelbaar. Oordelen worden snel geveld, ‘weer zo’n eigenwijze docent’, ‘al die wappies’. Het leidt tot wederzijdse gevoelens van vervreemding. De verbindingen in de samenleving zijn decennia lang stap-voor-stap dunner geworden. In de school is dat voelbaar. Juist nu zijn daarom maatregelen nodig die kunnen zorgen voor verbinding in plaats van verwijdering.

Dat raakt een tweede thema: wantrouwen. De overheid is de burger de afgelopen decennia steeds meer gaan zien als potentieel risico. De toeslagenaffaire is er het symbool van. Maar ook in mildere vorm is het wantrouwen voelbaar. In de discussie over de nieuwe onderwijswetgeving (van burgerschap tot governance) worden leerlingen, docenten en bestuurders vooral als een mogelijk risico gezien, en niet als gemotiveerde bouwers van de samenleving. Wat doet het met leerlingen (maar ook met ouders, docenten en bestuurders) wanneer zij niet op hun ‘betere ik’ worden aangesproken, maar op hun risico-karakter? Dat laat zich raden. Wie betrapt zichzelf niet af en toe op de gedachte ‘bekijk het maar, ik …. .’ Angst voor de burger sorteert wantrouwen.

De voelbare drift om het virus ‘eronder’ te krijgen is behalve navoelbaar (het gaat om leven en dood) ook een vorm van misgroei van maakbaarheidsdenken, een derde thema. Het maakbaarheidsdenken leidt tot voortdurende zelfoverschatting, zorgt voor schijnveiligheid en ontneemt het zicht op de langere termijn.

Nu het virus blijvend deel van ons leven lijkt te worden, is wellicht een verbreding en verdieping van perspectief nodig. Voortgaan op het spoor van maakbaarheid is aanlokkelijk, maar kent ook een mogelijke schaduwkant. Wanneer sluipt een verkeerd motief binnen van ‘Wie niet horen wil, moet voelen’?

De huidige pandemie is intens, laat diepe sporen na in gezinnen, op scholen, in de hele samenleving. Kunnen we ons hierboven uittillen, nu de crisis aanhoudt, nu we voelen dat we waarschijnlijk met het virus moeten leren leven? Dat kan misschien door het perspectief voor ogen te houden van een leefbaar gezin, een leefbare school, een leefbare samenleving.

Hoe maken wij verbindingen (weer) zichtbaar en voelbaar? Hoe kunnen we vertrouwen in elkaar voeden en cultiveren? Wie een willekeurige school binnenloopt, zo zegt Erik Borgman het, ziet geen productie, maar menselijke verhoudingen, interactie en relaties. Soms is de school een gemeenschap die verschillen overstijgt, soms weerspiegelt ze maatschappelijke krachten van competitie en tegenstellingen.

Hoe dan ook, de school is nog steeds een betrekkelijk vrije ruimte waarin de ervaring van gemeenschap-zijn gepraktiseerd en geoefend wordt, in al zijn grandeur en misère. De vrije ruimte van de school is essentieel. Ze schept de voorwaarde voor vertrouwdheid en geborgenheid, voor de pedagogische opdracht van persoonsvorming, en nodigt uit levensbeschouwelijke kleur te geven aan het onderwijs.

Scholen die hun eigen karakter en waarden kennen, en daar dichtbij blijven, zijn een (bouw)plaats van vertrouwen. Een bouwplaats die verbindingen maakt en cultiveert, uitgaat van vertrouwen en bouwt aan leefbaarheid. In dat besef handelen lijkt mij de uitdaging, zeker ook in het onderwijs.